VOËLS VAN ONS KONTREI

Ons gesels nog steeds groot, want die Sekretarisvoël (Secretarybird) is, soos verlede keer se Bloukraanvoël, ook een van die grotes onder die gevleueldes – hy staan nie verniet tot 1.5 meter hoog in sy “skoene” nie! Glo my, die rerige grote kom nog, al kom hy streng gesproke glad nie meer in ons kontrei voor nie! Kan jy raai? Maar meer oor hom volgende keer.

Die statige sekretaris word baie min in die Klein-Karoo gesien, tog kom hy wel hier voor en is hy indrukwekkend genoeg dat hy ons aandag vir ‘n oomblik verdien. Ek lees byvoorbeeld dat hy as die wêreld se enigste grondlewende arend beskou word, omdat sy leefwyse en broeigedrag so baie met dié van arende ooreenstem. En teen die tyd weet almal seker al hoe ek oor dié konings van ons lugruim voel! Maar daar is meer. Hy pryk deesdae trots met uitgespreide vlerke op ons landswapen, as simbool van beskerming.

‘n Sekretarisvoël-paar (wat ook tot die dood trou sweer) baken ‘n groot stuk grond (gewoonlik in grasveld en tot 50 vierkante kilometer) af as hul plaas, met die nes-en slaapboom reg in die middel. (As dit maar vir die mens so maklik was!) Hier word daar gestap (tot 20km op ‘n dag), gejag en gebroei. Hulle is maar lui vir vlieg en sal net in uiterste gevalle die lug in, waar hulle wys dat hulle tog kan en sal, behendig soos aasvoëls, tot so hoog as 4000m rondsweef. Met die landing moet hulle soos ‘n swaar vliegtuig ‘n hele ent hardloop voordat hulle tot stilstand kom.

Daar is ‘n Afrikaanse uitdrukking wat iemand met lang dun bene beskryf as dat hy sekretarisbene het – natuurlik na aanleiding van ons voël se lang bene. Dis seker nie noodwendig ‘n kompliment nie, maar die sekretarisvoël weet dat hy syne baie nodig het – dis immers sy belangrikste jagwapen. Ek het die voorreg gehad om by meer as een geleentheid te sien hoe ‘n sekretarisvoël ‘n slang (een van die lekkernye op sy spyskaart naas insekte, reptiele en klein soogdiere) met daardie lang pote takel en sekuur trap tot hy dood is voordat hy hom insluk.

Wat ek amusant vind is dat ‘n sekretarisvoël blykbaar koue voete het – hy sal in die boom, waar hy die nag geslaap het, sit en wag totdat die son die veld goed droog bak voordat hy “opstaan” om te gaan jag. Wat het geword van “The early bird catches the worm”?! Die uitdrukking “Ek het rooi gesien van woede” geld egter wel vir vandag se voël – sy kaal wange is oranjerooi, maar wanneer hy ontsteld of kwaad raak, word die vel nog rooier!

En waar kry hy sy naam? Die geleerdes is nie heeltemal seker nie, maar die gewildste verklaring is dat die vere op sy kop ‘n mens herinner aan die verepenne wat die sekretarisse en klerke van ouds gebruik het.

Source: Reinderd Visser
(Illustrasies uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)

Ek het al vroeër genoem dat die pragtige Gewone Janfrederik (Cape Robin-Chat) een van die makste wilde voëltjies in ons dorpe is. Hy het nogal ‘n groot familie buite die Klein-Karoo met name soos Lawaaimaker Janfrederik (Chorister Robin-chat), Natal Janfrederik (Red-capped Robin-Chat) en Witkol Janfrederik (White-starred Robin-Chat) – net sulke pragtig gekleurde voëls en boonop meesterlike mimiek-kunstenaars! En dan kry jy die vaal Slangverklikker (Karoo Scrub-Robin). Hom noem ek sommer die Janfrederikke se vaal klein-neef. Waarom? Behalwe vir die vaal donkerbruin kleure van die slangverklikker lyk hulle en gedra hulle hulle nogal ietwat na mekaar. Hulle deel selfs die mooi wit streep bokant die oog. Jy kry beide ook meestal op die grond waar hulle op soek is na insekte en larwes. Klein vruggies pluk hulle sommer van die struike af.

‘n Groot verskil is dat, waar Janfrederik se kind hom gerieflik in ons tuine kom tuismaak het, jy die slangverklikker selde diep in die dorpsgebied sal opmerk, al is hy nie ‘n skaam voëltjie nie. As jy op die rand van jou dorpsgebied of in die Klein-Karoo veld (sy gunsteling habitat!) gaan stap, is die kans egter goed dat jy hierdie lewendige en selfs raserige klein voëltjie sal raakloop. Hy is gewoonlik op die grond aan die beweeg en merk hy gevaar, soos ‘n muishond of ‘n slang, sal hy dié al rasende van struik tot struik volg tot hy buite sy gebied is. Is dit waar die naam Slangverklikker vandaan kom? Moontlik wel.

Ek het onlangs met ‘n afgetrede professor gesels wat die oorsprong van Afrikaanse voëlname navors en hy het vir my gesê dat die Slangverklikker vroeër in die volksmond as ‘Slangwyser’ bekend gestaan het. Hoe ookal, hou hom gerus dop sou jy hom raakloop. Ek het nog maar min voëls gesien wat so vinnig oor ‘n kaal stuk grond kan hardloop soos hy! En rats! Andersins sal hy op ‘n bossie sit en luidkeels vir almal vertel dat hy in die omgewing is. En as jy twyfel of dit ‘n Slangverklikker is waarna jy kyk, kyk na sy stert wanneer hy dit soos ‘n waaier oopmaak (soos wanneer hy wegvlieg van jou af). Hy het duidelike wit punte op die stertvere as uitkenmerk.

‘n Interessante waarneming van ‘n leseres is dié van die bymekaarkom van byna ‘n honderd of meer kwikkies (wagtails) tussen twee koshuise by Langenhoven Gimnasium op Oudtshoorn. Dit gebeur elke aand so net voor sonsondergang, (op die oomblik so vanaf half-sewe) en daar slaap hulle dan, sommer so op die grond, het dit vir my gelyk. Ek sien hulle gewoonlik op plat dakke bymekaarkom. Kwikkies soek gewoonlik enkel of in pare kos (jy het heel waarskynlik ‘n paar in jou tuin), maar het die gewoonte om buite broeityd so in groepe die nag saam deur te bring.

Source: Reinderd Visser
(Illustrasie uit SASOL se “Birds of Southern Africa”)

As jy ‘n gereelde kyker na die natuurdokkies op TV is, is die kanse dalk goed dat jy al ‘n program gesien het waar ‘n spesifieke voël en die taaie ratel mekaar sogenaamd help met ete. Die ratel, met min vrees vir bysteke breek die nes oop en, nadat hy klaar ge-eet het, geniet die voël die stukkies soet wat oorbly. Ek praat hier natuurlik van die Groot Heuningwyser (Greater Honeyguide) en Klein Heuningwyser (Lesser Honeyguide). Verhale het dit dat die heuningwyser die ratel na die bynes lei deur hom met geluide te lok, sodat die ratel dan die oopbreekwerk kan doen (vandaar sy naam), maar ek sien daar is ander wetenskaplikes wat dit bevraagteken. Volgens hulle volg ratels bloot die (veral groot) heuningwysers omdat hulle die gedrag het om mekaar (meestal jong heuningwysers) na ‘n heuningnes te lei.

Die jonges is blykbaar ook die dominerendste by ‘n bynes. Die mens het ook al vroeg aangeleer om heuningwysers te volg om so self toegang tot die soet heuning te kry. Legende het dit juis dat, as jy nie vir die heuningwyser ‘n bietjie heuning en byewaks (beide op hul spyskaart!) agterlos nie, hulle jou volgende keer na ‘n slang sal lei. Hier gaan dit weereens oor die groot heuningwyser, maar daar moet sekerlik nog meer navorsing daaroor gedoen word om te bevestig dat die stories heeltemal waar is.

Groot en klein heuningwysers is beide maar vaal voëls met min werklike uitkenmerke en boonop redelik skugter, maar hul reputasie gaan hulle ver vooruit en ek dink tog dat baie mense van hulle bewus is, al het hulle self heuningwysers nog nie gesien nie! Van uitkenmerke gepraat, ek lees dat die wit van hul buitenste stertvere, (by al die heuningwysers te sien), bedoel is om jonges te stimuleer om die ouers te volg na byneste.

Iets wat ek nie geweet het nie is dat heuningwysers familie is van houtkappers en spegte. Wat erger is, hulle is parasities, met ander woorde hulle lê hul eiers in die neste van ander, en in hul geval in die neste van selfs hul eie families! Ander voëls in wie se neste hulle sal eiers lê is visvangers, spreeus en groot swaels. Hulle verkies neste, of dan gate, wat in die stam van bome gemaak is, en daarom sal hulle hul eiers in veral die neste van veral kleiner houtkappers lê. Interessant, ‘n voëlkyker het iewers in Afrika die geluid van ‘n soort houtkapper gespeel en siedaar, hier kom heuningwysers aan om te kyk waar hul potensiële ouers is!

Die verhaal word nog wreder. Die heuningwyser-kuiken is groter as die pleegma se eie kuikens en hy byt hulle letterlik dood voor hulle groot genoeg is om hulself te kan verdedig. Daarvoor het hy ‘n spesiale haak aan sy snawel, wat hy later verloor. Vabonde! Tog, dis hoe die natuur werk en ons is ook nie altyd minder wreed nie, nie waar nie?

Ek hoor die klein heuningwyser meer gereeld in die Klein-Karoo as die grote, maar beide kom hier voor. Die klein een begin met so ‘n skril fluit en volg dit dan met ‘n aanhoudende “pink-pink-pink-pink”. Die grote se geluid klink of hy sê vic-torrrr – vic-torrrrr – vic-torrrrr!

Skakel my gerus by 072 9033 707 as jy ‘n heuningwyserstorie het om te vertel!

Source: Reinderd Visser
(Illustrasie uit SASOL se “Birds of Southern Africa”)

Al is die spekvreter een van die uiters vaal voëls in ons kontrei, is daar tog baie dorpsmense en boere op die plase wat my gereeld voorkeer en van die Dagbrekertjie (een van sy volksname) op hul werf vertel. En die rede hoekom hy so maklik uitgeken word – al is hy so vaal – is omdat hy die gewoonte het om sy vlerke so koddig te flap-flap wanneer hy kom sit om te bedel vir ‘n versnaperinkie. Jy kan natuurlik ten minste drie verskillende spekvreters in ons kontrei raakloop, maar om hulle van mekaar te onderskei kos ‘n fyn oog. Ek vertel verderaan kortliks waarvoor om uit te kyk, maar fokus vireers op die een wat so mak op die plaas of by jou agterdeur rondwip – die Gewone Spekvreter (Familiar Chat).

Net soos die Kwikkie en die Janfederik het spekvreter se kind ook gou aangepas by die mens. Trouens, sommer van vroeg af, reeds in die tyd van die Voortrekkers. Dis juis by hulle waar hy sy naam blykbaar gekry het. Die pioniers het nie altyd regte ghries vir hul wa-wiele gehad nie en het dikwels vet of spek gebruik. Hierdie voëltjies het gou agtergekom dat wat by die wiel se as uitpeul, eetbaar is en het dan die uitpeulsel gereeld kom afpik. Spekvreters, dus.

Die Gewone Spekvreter is ‘n tipiese Klein-Karoo voël. Hy hou van die droë omgewing en is op sy gelukkigste as hy naby rotsagtige plekke, of geboue as alternatief, kan wees. Dis waarom boere spekvreters so gereeld die die buitegeboue en op kraalmure sal sien. In die dorp sal ‘n paar vir ‘n tydjie op een plek verskyn, om dan net weer skielik te verdwyn en elders te verskyn. Kaas is beslis ‘n lekkerny vir die spekvreter – dis waarvoor hy so parmantig by die agterdeur sal kom bedel – maar sy eintlike kos is ‘n verskeidenheid insekte en vrugte.

Wat die Gewone Spekvreter egter baie interessant maak, is die manier hoe hy sy nes bou. Het jy al op ‘n oop nessie afgekom wat omring is met plat klippies en ander fieterjasies soos stukkies been, droë mis en selfs ‘n spyker of twee? Spekvreter se nes! Hoekom hy so lief is om klippe (tot ‘n kwart van sy eie gewig) nes toe aan te dra, kon ek nêrens raaklees nie, maar dat dit aandag trek, is gewis. Daar was onlangs so ‘n nes in die CP Nel museum.

Om die verskillende spekvreters van mekaar te onderskei is, soos ek reeds gesê het, moeilik. ‘n Mens moet letterlik wag dat hulle wegvlieg, want die duidelikste onderskeid lê in die stertpatrone. Hulle is egter rats en dit kos vinnig kyk! Die Gewone Spekvreter se stert is oranje met ‘n swart onderste-bo T-patroon. Die Vlaktespekvreter (Sicklewinged Chat) lyk baie soos hy, maar sy stert is swart met vaalgeel rande. Die Karoospekvreter (Karoo Chat) is groter en gryser as die ander twee.Sy lang, swart stert het duidelike wit vere aan die kante.

Source: Reinderd Visser
(Illustrasies uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)

In my jongdae op die plantasie het ek ‘n windbuks gehad en my pa was baie streng met wat ek kon skiet en wat nie. Die een voël waaroor ek nie eens hoef te gekibbel het nie was spreeu se kind. Hy kon ‘n gaatjie in jou dak vind wat jy nie eens geweet het bestaan nie en dan kan jy maar weet, dis nesmaak en kort voor lank, luise! Ek wil nog ‘n slimmer voël sien. Dit het soms dae se bekruip gekos om ‘n doodskoot in te kry.

Intussen moes ek uitvind dat ons nie minder nie as 14 soorte spreeus in Suider-Afrika het, waarvan ten minste vier in ons omgewing voorkom. Die karnallie wat ek so gejag het was die Europese Spreeu (European Starling), een van 2 indringerspesies en ‘n nalatenskap van Cecil John Rhodes. Hy het ‘n klomp in 1899 in Kaapstad losgelaat en ek lees hul nasate het Durban reeds in 1970 bereik! Hulle is natuurlik volop op ons dorp en jy sal hulle in groepe op jou grasperk of die sportgronde sien loop op soek na insekte, wurms, sade of selfs vrugte. In die somer lyk hulle swart van ver af, maar in die son en van nader is hul mooierige donkergroen glans en geel bekke duideliker sigbaar. Nou, in die wintertyd, is hulle swaar gespikkeld. Is hulle vriende of vyande? In my oë is hulle morsjorse, maar besluit maar self. (Die ander indringer is die Indiese Spreeu wat jy in Natal en Gauteng kry.)

‘n Ander spreeu wat ook nogal volop in die dorp is, is die Rooivlerkspreeu (Redwinged Starling). Hy is heelwat groter as die Europese Spreeu, het ‘n blouswart glans in die son en die wyfie het ‘n grys kop. Sy vliegvere is rooibruin – vandaar sy naam. Hy eet hoofsaaklik vrugte en bessies en maak nogal mooi geluide – een klink amper soos ‘n uitgerekte “spreeo!” Waar die Europese Spreeu verkies om te stap, hop hy liewer van punt A tot B, hou hom maar dop. Hy maak sy nes onder oorhange en van modder en fyn stokkies. Een interessante plek is tussen die laagste blare van palms en ek sien hulle gereeld in die palms voor die CP Nel museum.

Net buite die dorp en op die plase is nog twee spesies. Die een is amper net so groot soos die Rooivlerkspreeu en het ‘n naam wat hom raak beskryf – Witgatspreeu (African Pied Starling). Hy is, buiten vir die wit onderstewe en pens, donkerbruin met ‘n donkergroen glans, het bleek oë en duidelik sigbare oranje mondhoeke. Sy roep is sag en amper hartseer. Witgatspreeus swerm saam en jy kry hulle op graswelde, rivierlope en sommer langs die pad. Hulle maak in gate in walle en uitgrawings nes – kyk bv. by die uitgrawing kort voor die Welgelegen-afdraai soos jy Schoemanshoek toe ry.

Die laaste spesie – die Lelspreeu (Wattled Starling) – is so groot soos die Europese Spreeu, maar met sy liggrys kleur en swart vlerke verwar jy hulle glad nie. Die mannetjie het in die somer opvallende lelle aan sy (gewoonlik) geel en swart kop. Lelspreeus is lief vir grasveld en ek sien hulle ook dikwels by die rioolwerke.

Buiten vir die Europese Spreeu vind ek die ander drie glad nie so lastig nie – vriende dus. As jy anders voel, laat weet gerus hoekom.

Source: Reinderd Visser
(Illustrasies uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)

Noem ‘n voël ‘n kiewiet en ek sal nie ‘n oog knip as jy my vertel hy kom hier in die Klein-Karoo voor nie, maar doop hom “strandkiewiet” en ek loop soek hom veel eerder langs die see as hier. Moenie glo nie, hier by ons is toe wel enkeles met die naam strandkiewiet en ek gesels vandag oor die twee algemeenstes. Strandkiewiete is heelwat kleiner as die gewone kiewiete waarvan ek jou al by ‘n vorige geleentheid vertel het (die Kroonkiewiet en Bontkiewiet), hulle hou gewoonlik van water en is minder opvallend. Merk jy wel een van hulle op is dit darem nie te moeilik om uit te werk na wie jy kyk nie. Trouens, die twee se beskrywende name is byna genoeg om jou daarmee te help – Driebandstrandkiewiet (Threebanded Plover) en Geelborsstrandkiewiet (Kittlitz’s Plover). Eersgenoemde het ‘n donker kroon op die kop en twee duidelike swart bande om die keel met ‘n witte tussen–in.

Die helder rooi om die oog en die basis van die snawel help ook. Die Geelborsstrandkiewiet het presies dit wat sy naam sê -‘n gelerige bors. Dan is daar ook die swart streep deur die oog en om die nek om te help met die uitken. Neem gerus kennis, as jy veral in die somertyd ‘n voël van hul grootte langs ‘n dam of oop rivieroewer sien, kan dit een van baie ander wees so kyk maar dadelik uit vir hierdie merke!! Hierdie ander vales is trekvoëls wat uit die Noordelike halfrond tydens hulle winter by ons kom kuier. Ek oorweeg dit nog of ek jou van die rêrige vaal voëls langs die water gaan vertel – glo my, om hulle uit te ken is nie vir sissies nie!

Die Driebandstrandkiewiet is die meer algemene een hier by ons en semi-getrou aan sy naam sal jy hom meeste van die tyd naby water kry. Hy hou veral van damme en riviere met ‘n breë oewer. Hier sal hy homself letterlik dag en nag besig hou met kos soek. Ironies genoeg sal jy hom min of glad nie langs seewater-strande kry nie, al dra hy die naam strandkiewiet. Hy verkies vars water. Praat van ‘n verwarrende naam! Nesmaak is vir die mannetjie bloot om sy bors teen die sand te druk en in die rondte te draai tot ‘n vlak bakkie in die grond vorm. As vroutjie nie met die holtetjie tevrede is nie, probeer hy maar weer elders. Tipies kiewiet is hulle grondbewoners en dit is ‘n gevaarlike wêreld. Anders as boombewoners waarvan die kuikens feitlik sonder vere gebore word en ten minste twee weke neem om gereed te wees om die nes te verlaat, is dit nodig dat hierdie kuikens sommer dadelik te stap en binne 24 uur self te vreet.

Daar is mos altyd ‘n stroom-op broer of oom of neef in die familie wat gereeld in die verkeerde rigting in beur. Wel, die Geelborsstrandkiewiet is een so ‘n familielid. Strandkiewiete is tipiese watervoëls – jy gaan soek hom gewoonlik reg langs die water – maar nie dié een nie! As die volstruis-boere in die omgewing gereeld kyk watter kleinerige voëls in die omgewing van die voerbakke rond trippel is die kanse redelik goed dat hulle hierdie meneer op ‘n stadium sal raakloop, sommer ver van water af. Ja, hy wei wel nou en dan langs die water, maar sal ewe maklik in die dorre Karoo gaan kos soek (o.a. insekte, erdwurms, spinnekoppe en larwes).

‘n Gewoonte wat hy wel volledig met die ander kiewiete deel, is die gebruik om vyande se aandag van die kuikens af te trek deur weg te stap en die een vlerk gemaak teen die grond te sleep, so asof hy kwansuis beseer is. Wanneer die vyand die aandag op hom fokus, vlieg hy weg en die kuikens is weer veilig.

Hierdie twee is gewoonlik heel jaar hier, so kyk gerus uit vir hulle sodra jy weer in die veld of by ‘n dam of rivier kom.

Source: Reinderd Visser
(Illustrasie uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)

Pietoto; klaaskluitjie; baketoerie; klouterbok; bottergat; skuimogie; geelgat; kuifkop; appelvreter…. Net ‘n paar volksname van die Kaapse Tiptol (Cape Bulbul) wat hier by ons voorkom!! Daar is nog sommer baie ander name – pietpatat; gertcloete, klapperjot, druiwedief, pietblinkgat…

Dit gebeur dikwels dat iemand my in die straat voorkeer en van ‘n bepaalde voël vertel, en wanneer ek vra wat sy naam is, gebruik die persoon ‘n naam wat ek nog nooit van gehoor het nie! En so is dit – voëls het amptelike name (latynse name en ook die amptelike Afrikaanse en ander landstaal name, wat soms tot groot diskussies lei oor wat dan nou die absolute regte naam is!), maar ons as Afrikaanssprekendes was nog altyd goed kreatief en die gee van voëlname het nie hier agtergebly nie. Egte volksname.

So het my paaie ‘n jaar of 3 gelede met Prof. EJM Baumbach gekruis. Hy is gepensioeneer, maar beslis nie afgetree nie! Sy groot passie is juis dit – om soveel van die Afrikaanse streekname van voëls moontlik bymekaar te maak en te boek te stel! Ons het in die proses lang gesprekke gehad oor veral voëlname van ouds en die rol wat die Nederlandse name op ons voëlname gehad het. ‘n Rukkie gelede het hy my toegang gegee tot die vrug van sy arbeid – ‘n boek met ‘n versameling van Afrikaanse Streekvoëlname. Fassinerend!

Ek wil ter wille van die onderwerp ‘n paar van die voëlname wat hy in sy boek het, uitlig. En dan ‘n uitnodiging aan jou rig – as dink jy het ‘n unieke naam vir ‘n bepaalde voël, sms dit gerus aan my. So kan ons dalk egte Klein-Karoo name aan hom voorsien en so help voorbou aan hierdie pragtige versameling streekname.

Een van die mees algemene voëltjies in ons tuine is die Kaapse Glasogie (Cape White-eye). So noem mense hom ook meelogie, kersogie, ringogie en piet-la-pok. Nog een is die pragtige Gewone Janfrederik (Cape Robin-chat). Seker een an die mooiste name vir hom is Jantattarat. ‘n Ander naam wat mense al teenoor my gebruik het is ‘dagbrekertjie’. Van dagbrekertjie gepraat – daar is sommer ‘n lang lys voëls wat mense ‘n dagbrekertjie noem! Kyk hierna – sowel die bontrokkie (stonechat), die mossie (sparrow), die spekvreter (chat) en soms selfs die spreeu (starling) word in verskillende streke ‘n dagbrekertjie genoem!

Ons ken ook almal die Fiskaallaksman (Common Fiscal) wat so op die telefoondraad of op ‘n heining sit en wag om op prooi toe te slaan. Hy het nogal erg beskrywende name: janhanger, kanariebyter, biltongmaker, moordenaarsvoël, klaasskaapwagter, janfiskaal. Terloops, sy latynse naam – lanius collaris – vertaal met ‘slagter met ‘n kraag’. ‘n Regte roofvoël!

En dan is daar die Gewone Tarentaal (helmeted guineafowl) met sy prettige streekname – bankrotvoël, kewerkonstabel, bylkop, poelpetaat, droëkopvoël en belhoender. Wie ken nie die bekende gedig van AG Visser “Die berggans het ‘n veer laat val”, nie? Wel, die berggans verwys na die Kolgans (Egyptian Goose). Die Hoep-hoep (Hoopoe) op die gras in jou tuin het name soos kamvoëltjie, kuifkop en kommandovoël. Wat ek hartseer vind is die name van die pragtige Nonnetjiesuil (Barn owl) – doodsvoël of doodsuil, teenoor ‘n meer gepaste naam, kerkuil (waar hy gereeld nesmaak, soos in die toring op Calitzdorp en Volmoed, as ek reg kan onthou).

En so kan ek aangaan. Daar is nog honderde interessante name! Onthou my uitnodigng – laat gerus weet as jy enige streeksname ken wat jy met my wil deel. My nommer is 0729033707.

Source: Reinderd Visser

‘n Leser het my verlede jaar in verband met ‘n misterieuse voël in haar tuin op Oudtshoorn gekontak. Hy was nogal moeilik te sien, maar het met ‘n hele repertoire van liedere vorendag gekom. Die voël het haar so gefassineer dat sy die moeite gedoen het om sy geluide op te neem en later selfs video-opnames te maak op soek na ‘n antwoord watter voël dit is. Ek was op daardie stadium op reis en tot my skande het ek nie haar navraag opgevolg nie. Sy het haar antwoord uiteindelik by ‘n groot voëlkenner in Kaapstad gekry – en die voël was natuurlik die Suidelike Waterfiskaal (Southern Boubou). Die les hier is – hoor of sien jy iets interessant en jy wonder daaroor, moenie tou opgooi nie, aanhouer wen en so verbreed jy jou kennis van wat in jou tuin of omgewing rondbeweeg.

Kan jy nog die Bokmakierie waaroor ek ‘n jaar of drie gelede geskryf het, onthou? Indien wel, sal jy onthou dat ek vertel het dat die mannetjie en vroutjie byna perfek in duet saamsing. Wel, die Suidelike Waterfiskaal is nog ‘n voël wat van saamsing hou, en net so goed is daarmee. Trouens, laasgenoemde het ‘n groter verskeidenheid van liedjies wat hulle saamsing!! Een van die geluide wat hulle maak het juis aan hulle hul Engelse naam ‘boubou’ gegee. Anders as die vrypostige Bokmakieries wat sommer oop en bloot op die top van ‘n struik sal sit en “bok-bok-makierie-kierie” roep, speel die waterfiskaal eerder wegkruipertjie en hoor jy hom makliker as wat jy hom sal sien.

Met die eerste oogopslag en vir die ongeoefende oog lyk die Suidelike Waterfiskaal nogal baie soos die Fiskaal-laksman (Fiscal Shrike) of selfs meer nog die Fiskaal-vlieëvanger (Fiscal Flycatcher) waarvan ek al vertel het. Ook nie sonder rede nie, hulle is al drie wit en donker, het almal ‘n swart masker oo rdie oë en wit strepe op die vlerke. Jy merk seker ook dat elkeen selfs ‘fiskaal’ in hul name het. Mooi kyk, dus. Die drie se gedrag verskil darem heelwat. Die waterfiskaal is beslis die skaamste en hou meestal tussen struike. Hy soek sy kos ook grotendeels op die grond, waar die laksman en vlieëvanger op ‘n tak of heining sal sit en uitkyk vir prooi.

Daar is ook die roesbruin skynsel op die wit bors wat die waterfiskaal effe anders laat lyk. Van kos gepraat, hy het ‘n uitgebreide vleisdieët wat slakke, wurms, vlieënde insekte en selfs geitjies insluit! Het jy per toeval ‘n paartjie in jou omgewing? Bekyk hulle mooi en jy sal merk dat mannetjie en vroutjie nie presies dieselfde lyk nie. Die donker gedeeltes is by die mannetjie pikswart, terwyl die vroutjie meer ‘n gryserige kleur het. Die vroutjie se bors is weer meer roesbruin as die mannetjie se bors.

Source: Reinderd Visser
(Illustrasie uit SASOL se “Birds of Southern Africa”)

Suikerbekkies is nou wel klein, maar hulle is sekerlik van die kleurvolste voëltjies in ons tuine. Kyk jy mooi sal jy sien dat daar tot 4 verskillendes aan jou blomme kom suig. Jy mag dalk selfs dink dat daar 5 soorte is, want daar is vales ook tussenin, maar toemaar, dis net die wyfies. Om die mannetjies se kleure regtig te kan waardeer het jy ‘n verkyker en helder sonlig nodig. Hulle is egter lewendige voëltjies so kyk maar vinnig, hulle is dalk al weer weg voor jy ‘suikerbekkie’ kan sê.

Die grootste van die vier dra die mooi naam Jangroentjie (Malachite sunbird). Jy behoort sy mannetjie a.g.v. sy grootte, sy lang stert en helder groen kleur (veral wintertyd – hy word valer in die somer) eintlik die maklikste te kan raaksien. My ervaring is egter dat hy nie so algemeen in die dorp soos van die ander is nie. Wees maar net geduldig, as jy jou oë oophou sal jy hom uiteindelik raakloop en dis beslis die moeite werd.

Nog een wat nie so algemeen in die dorp is nie, is die Swart Suikerbekkie (Black Sunbird). Sy naam sê hoe hy op ‘n afstand lyk – oënskynlik pikswart. As die son op ‘n helder dag reg val – en beter nog, as jy van naby of deur ‘n verkyker na hom kyk – sal jy egter sien dat daar die mooiste kleure op sy kroon en onder sy keel “weggesteek” is. Die vere op sy kroon is ‘n helder glansgroen en hy het ‘n pragtige glanspers beffie.

Die twee kleintjies, wat amper dieselfde lyk, het ook die langste name – Kleinrooiborssuikerbekkie (Lesser Doublecollared Sunbird) en Grootrooiborssuikerbekkie (Greater Doublecollared sunbird). Eersgenoemde, die kleinste van almal en die mees algemene een in die dorp, het ‘n smallerige rooi streep oor sy bors. Die groter een het ‘n breë rooi borsstreep en ‘n langer snawel. Verder het albei ‘n glansgroen kop, keel en rug, ‘n fyn blou strepie bokant die rooi op die bors en ‘n blou kruis. Hul broeityd is gewoonlik van winter to lente en sal jy geel veertjies by albei se skouers sien uitsteek – regte pronkvere om die meisies te beindruk. Fyn kyk!

Gaan hou jy piekniek in die Swartberg kan jy nog ‘n baie mooi suikerbekkie raakloop. Die Oranjeborssuikerbekkie (Orangebreasted Sunbird), wat lyk soos sy naam sê en net in die Wes- en Suid-Kaap voorkom, is redelik algemeen tussen die proteas, heide en ander fynbos. Luister maar vir die skor, metaalagtige geluid wat hy herhaal.

Plant struike wat blomme met nektar het as jy suikerbekkies na jou tuin wil lok. Jy sal veral gereelde besoekers kry as jy plante het wat gedurende die winter blom (bv. wilde dagga; aalwyn; kanferfoelie). En dan weet ons almal dat suikerbekkies lief is vir nektar, maar moenie verbaas wees as jy, teen die verwagting in, een sien wat ‘n vlieënde insek uit die lug vang en vreet nie. Hulle is selfs lief vir spinnekop se kind en sal hom uit sy web haal en vreet.

Kyk gerus of jy ten minste die vier dorpenaars onder oë kan kry.

Source: Reinderd Visser
(Illustrasies uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)

‘n Leser uit Bridgton het my lentetyd geskakel om uit te vra na die koddige gewoonte van vinke in sy tuin. Die mannetjie sal ‘n nes netjies klaar weef en dan word dit summier weer uitmekaar geskeur. Kom ons gesels vandag oor twee superwewers wat met soveel vaardigheid in ons omgewing nesbou, en soek terselfdertyd na ‘n antwoord op die leser se vraag. Terloops, beide superwewers het ‘n voorliefde vir saad, nektar, blomdele, insekte en brood.

Die eerste superwewer is die Kaapse Wewer (Cape Weaver) en jy kan die mannetjie in die somer aan sy mooi geel oë, roes-oranje kop (wat by die nek en op die lyf na geel oorgaan) en swart, langerige en sterk snawel uitken, terwyl die wyfie maar valerig is. Wintertyd is die mannetjie net so vaal soos die wyfie. Terloops, hy is eintlik spesiaal, want hy kom net in Suid-Afrika voor.

Dit is beslis die moeite werd om te sit en kyk hoe wewers hulle neste bou. Hulle is natuurlik kompulsiewe blaarstropers (tot tuiniers se frustrasie?), maar het die stroke nodig om hul peervormige neste mee te weef. En let veral op hoe die mannetjie, wanneer hy klaar is, onderstebo aan die nes hang en sy vlerke klap en geluide maak om aandag te trek. Hy sal ook aanhou neste bou totdat ‘n wyfie belangstelling toon.

Die mees algemene wewer in ons dorp – veral in die riete langs die Grobbelaarsrivier – en effens kleiner as die Kaapse Wewer, is die Swartkeelgeelvink (Masked Weaver). Gedurende die somer is die mannetjie maklik aan sy swart kop en keel uitkenbaar. In die winter verloor die mannetjie sy broeikleure en dan lyk hy net so vaal soos vroutjie, wat heeljaar so lyk.

Dit is juis Swartkeelgeelvink se mallewales wat mense aan die raai het. Waarom word ‘n oënskynlik netjiese nes na al die moeite weer uitmekaar geskeur? En deur wie? Die kenners sê dat die nessie afgebreek word omdat mevrou nie daarmee tevrede is nie, maar dat dit nie, soos algemeen aanvaar word, sy is wat die afbreekwerk doen nie. Dis die mannetjie self! “Hierdie brouwerk breek jy self af!”, sê sy. Hou sy egter van die nes, sal sy dit self met sagte materiaal uitvoer en dadelik begin broei. ‘n Ander interessantheid is dat die mannetjie vir meer as een wyfie ‘n nes bou (tot soveel as 12 neste per seisoen).

Hy reken seker hy kan met meer as een vrou oor die weg kom – sy doen in elk geval al die grootmaakwerk. “Ek bou die huis, jy maak die kinders groot”, sê hy. En hy bou die hele somer deur neste, met hier en daar herstelwerk op bestaande neste.

Daar is natuurlik ander voëltjies in ons omgewing wat ook pragtige nessies bou – ek dink hier aan o.a. die Kaapse Kapokvoël (Cape Penduline Tit). Sy nes het selfs ‘n vals ingang om slange te kul, maar dis ‘n storie vir ‘n ander dag. En dan is daar nog ‘n mooi wewer wat in die riete langs die rivier nesmaak – die helderkleurige Rooivink (Red Bishop). Sy nes is egter nie so opvallend soos die superwewers s’n nie. Geniet intussen die weefkuns in jou tuin as een van die superwewers by jou nesmaak. Kyk ook of jy die verskil in vorm van die twee se neste kan onderskei.

Source: Reinderd Visser
(Illustrasies uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)

Terwyl ‘n mens wintertyd ver sal soek om ‘n swaeltjie in die oog te kry, sien jy hulle in die somertyd sommer oral grasieus rondvlieg en sweef (daarom noem ek hulle prinse van die lug). Dit is mos omdat die meeste swaeltjies rondom April en Mei Noordwaarts land-uit vlug, op soek na warmer plekke. Let wel, ek sê ‘die meeste’, want daar is tog ‘n paar wat heeljaar bly – ‘n mens sien hulle net nie so maklik raak nie. Dit is omdat hulle valer kleure het. Maar kom ons gesels vandag eers oor die gaste wat gedurende die somermaande in ons omgewing kom kuier. Wees net gewaarsku – om swaels van mekaar te onderskei kos maar fyn kyk, hoor. Die meeste van hulle het ‘n donker, glansblou rug en bo-vlerke en ‘n wit onderkant, wat veroorsaak dat hulle in vlug baie dieselfde kan lyk. Ek wys op die belangrikste uitkenmerke.

‘n Baie algemene somerbesoeker kom uit Engeland en Europa (selfs uit Rusland) vir ons kuier – daarom is sy naam ook Europese Swael (European Swallow). Ek lees dat, wanneer hulle migreer, Europese Swaels tot 12000km in 32 dae aflê. Hul voorkoppe en kele is roesbruin met ‘n swart band direk daaronder. Die res van hul onderkante is wit en hulle het ‘n duidelike swaelstert. Jy sal Europese Swaels somertyd saam met ander swaels sien rondvlieg, op soek na veral vlieënde insekte. So nou en dan sal een ‘n kruipende insek, sommer so in vlug, van die grond af oppik. En jy soek verniet na ‘n nes – hulle broei nie hier by ons nie.

Die ander algemene somerkuiergas op die dorp is die Grootstreepswael (Greater Striped Swallow). Die “Groot-” in sy naam is om hom van die Kleinstreepswael (Lesser Striped Swallow, wat elders voorkom en effe kleiner is) te onderskei. Verder het hy (fynerige) strepies wat van bo na onder op sy witterige bors loop. Hy het ‘n roesrooi mussie en ‘n ligte roesrooi kruis. Grootstreepswaels is lief om hul klei-neste met die lang tonneltjies onder ons dakke te bou. Anders as die Europese Swael gaan hulle wintertyd net verder-op in Afrika tot so ver as Tanzanië, Zaire en Zambië. Luister gerus na hul rustige deuntjie terwyl hulle op die draad sit en gesels.

Nog ‘n somerbesoeker wat ek al hier in die omgewing gesien het, maar nie in sulke groot getalle nie, is die mooie Witkeelswael (Whitethroated Swallow). Ek sien Witkeelswaels redelik gereeld langs die Grobbelaarsrivier en buite die dorp op landerye, gewoonlik naby water. Hulle kan moontlik in vlug met die Europese Swaels verwar word, maar het ‘n duidelike swart borsstreep. Hulle broei wel hier by ons en hul nes is ‘n oop klei-doppie. Wintertyd toer hulle nie verder as Zaire nie.

Volgende keer gesels ons oor die swaels wat nie landuit toer nie. En indien jy dalk wonder wie ek as die konings van die lug beskou? Ons roofvoëls natuurlik, en meer spesifiek die majestieuse arende.

Source: Reinderd Visser
(Illustrasies uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)

Jy sal onthou dat ons al oor swaels wat somergaste is gesels het. Kon jy van hulle in jou tuin of omgewing uitken? Vandag gesels ek oor die twee tuisblyers en nog twee, skaarser, somerbesoekers.

‘n Baie algemene swaeltjie waarvoor jy gerus heel jaar kan uitkyk is die Kransswael (Rock Martin). Dis ‘n vaalbruin swaeltjie met ‘n kaneelkleurige onderkant en wat gewoonlik saam met ander swaels by veral hoë geboue rondvlieg. Kyk mooi na sy stert as een dalk naby jou verbyvlieg – wanneer hy sy stertvere (wat feitlik glad nie swaelvormig is nie) oopvlek sal jy duidelike wit venstertjies sien. In die veld sien jy baie Kransswaels na die Swartberge se kant toe, gewoonlik teen die berghange en weg van water af. Hul nessies is ook oop klei-doppies.

Sou jy ‘n groepie vaalbruin swaeltjies, wat baie soos die Kransswael lyk, by die dorp se rivier of by ‘n dam buite die dorp sien rondvlieg, kyk mooi na hul onderkante. As hulle bruin kele, wit pense en meer geswaelde sterte sonder die kenmerkende venstertjies van die Kransswael het, is hulle Afrikaanse Oewerswaels (Brownthroated Martin). Soos hul naam sê, verkies hulle om eerder naby water te bly. Hul nessies is gewoonlik in tonnels in ‘n rivierwal. En hulle bly ook heel jaar.

Al is hulle nie so algemeen by ons nie, moet ek ter wille van volledigheid nog twee somerbesoekers noem. Die een is die Pêrelborsswael (Pearlbreasted Swallow), wat onderkant heeltemal wit is en ‘n soliede donkerblou glansrug het. Hy kom meer algemeen buite op die plase voor, maar as jy gelukkig is kan jy een by die landerye of sportgronde langs die Grobbelaarsrivier sien rondvlieg. Hy broei wel by ons – in ‘n oop klei-dop-nessie – en wintertyd trek hy nie verder as die middel van Afrika nie.

Die Huisswael (House Martin), wat ek nog net by De Rust en Schoemanshoek gesien het, kuier uit Europa by ons. Hy broei nie hier nie en hou veral van skuinstes. Hy kan met die Pêrelborsswael verwar word, want hulle lyk feitlik eenders, maar op die afbeelding kan jy duidelik sien hoe sy wit kruis die soliede donkerblou glans op sy rugkant breek. Mooi kyk!

Maar wat van die swart voëltjies wat soos swaeltjies lyk en met vinnige vlerkklap hoog in die lug ronddraai en sulke skril skreegeluide maak? Is hulle nie ook swaels nie? Nee, hulle is windswaels (swifts) en al kom die woord “swael” in hul naam voor is hulle hoegenaamd nie familie van swaeltjies nie. By ‘n volgende keer vertel ek jou meer van hulle. Windswaels kan seker ook as prinse van die lug beskryf word – hulle bly immers bedags langer as swaels in die lug – maar swaels vlieg en sweef na my mening met meer grasie en daarom kry hulle my stem.

Source: Reinderd Visser
(Illustrasies uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)

Seker een van die kenmerkendste voëlgeluide met dagbreek is die skril “kek-kek-kek-krrrrr” van ‘n groep Gewone Tarentale (Helmeted Guinea fowl) net nadat hulle wakker geword het en hulle gereed maak vir die dag se aktiwiteite. So koddig soos hulle lyk en klink, so gefassineerd is die mens met hierdie vroegoggend-raasbekke. Kyk ‘n bietjie in jou huis rond of daar nie ten minste een item, kledingstuk, stuk materiaal of skildery is wat ‘n afbeelding of ‘n spikkelveer van die tarentaal op het nie. ‘n Vinnige kykie op die internet het gewys dat die Amerikaners gek is daarna om tarentale as troeteldiere aan te hou en daar is tientalle verskillende kruistelings!

En vir baie is dit ook ‘n gewilde jagvoël. Dit is egter eers wanneer ‘n mens hulle begin dophou dat jy hierdie uiters sosiale voëls se uniekhede en koddighede regtig kan begin waardeer.

Jare gelede, voordat die boerdery-aktiwiteite in Suid-Afrika omstandighede gunstig gemaak het vir verhuising, was daar Suid van die Oranje Rivier en Wes van Uitenhage (dus ook hier by ons) nie ‘n tarentaal in sig nie. As gevolg van beskikbare kos (en tarentale wat deur mense gevang en elders vrygelaat is) het ons gespikkelde vriende met die jare al verder Suid en Wes beweeg en daarom kan ons wat in die Klein-Karoo woon nou ook soggens deur hul geroep wakkergemaak word. Waar hulle nie bedreig word nie, kan hulle nogal mak raak. Maar wat ‘n interessante dagprogram het hulle nie!

Eerste op die lys na ‘n nag se slaap – gewoonlik hoog in ‘n boom – is dorsles. Dan is daar geleentheid vir ‘n bietjie sosialisering. Die mannetjies sal mekaar jaag en speels pik, en hul rue so boggel trek en wye esse gooi (die Engelse noem dit “humpback display”). Dis blykbaar sommer ‘n stamina-toets ook, sodat die vrouens kan sien wie fiks genoeg is om pa vir hul kinders te wees. Terloops, mannetjies loop gewoonlik regop op hul tone, terwyl die wyfies platvoet loop en lyk of hulle lewensmoeg is. Is dit met rede? Wie weet! Maar hoe dit ook al sy, na die rondhollery is dit tyd om die vere reg te stryk en die oggendsonnetjie vir ‘n rukkie te geniet. Eers dan beweeg die groep na die dag se kossoek-area.

Op die warmste deel van die dag is dit siesta-tyd, en laatmiddag, voor slaaptyd, word vir oulaas ‘n ietsie vir die maag gesoek en vir oulaas in koorsang geraas. Interessant, tarentale is buite die broeiseisoen vegetaries, maar met die behoefte aan meer proteiene vreet hulle gedurende die broeiseisoen insekte, slakke en ander bewegende goetertjies.

Tarentale word deur baie diere en voëls as kos beskou. Buiten vir o.a. rooikatte en jakkalse wat op hulle jag maak, sal roofvoëls soos die Kaapse Ooruil en Breekoparend nie ‘n kans op ‘n redelike maklike maaltyd laat verbygaan nie.Vang niks hom nie of hy raak nie siek nie kan ‘n tarentaal tot 5 jaar oud word. Hier is ‘n paar groepe in en om Oudtshoorn, maar ek het ook gemerk dat daar by ‘n groep wat naby die Riempie-uitbreiding rondwei, mak (domesticated) tarentale voorkom. Dit is tarentale wat vroeër met kruisteling as troeteldiere aangehou is, wat ontsnap het en dan by die wildes aangesluit het. Hulle lyk effe valer en anders as die wildes, met ‘n kleiner kam op die kop.

Die van julle wat al in die Krugerwildtuin of in Natal ‘n draai gemaak het, het dalk die ander – selfs nog koddiger! – Kuifkoptarentaal (Crowned Guinea fowl) raakgeloop. Beslis nie ‘n voël wat ‘n skoonheidskompetisie sal wen nie, maar sy kollevere het ‘n pragtige blou skynsel.

Source: Reinderd Visser
(Illustrasie uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)

Vat mens die pad Calitzdorp, George of De Rust toe is dit opvallend hoeveel roofvoëls op die telefoonpale langs die pad sit. En dan praat ek nie van die alomteenwoordige kraaie nie – hulle is darem nie propperse roofvoëls nie (êrens vorentoe meer oor hulle). Nee, ek praat van die jagters met die krom snawels en die skerp kloue. Hier is natuurlik meer jagters in ons omgewing, maar vandag s’n is die mees algemene op ons telefoonpale (mensgemaakte goed wat voëls die keer help, en nie skade bring soos kragdrade waarteen groot voëls vasvlieg nie).

Die eerste twee op ons lys is kleinerige voëls, maar moet hulle beslis nie onderskat nie. Hulle is net so effektief soos hul groter neefs wanneer dit by jag kom. Die baie algemene Blouvalk (Blackshouldered Kite) is ‘n wit-en-grys valkie met swart skouers. Jy sal hom soms in die lug sien fladderhang op soek na ‘n muis, sy stapelvoedsel. Andersins sal hy op ‘n paal of tak sit waar hy sy stert so nou-en-dan koddig op en af wip. Van naby kan jy sy pragtige rooi-oranje oë sien.

Die rooi-bruin Kransvalk (Rock Kestrel) met sy grys kop is ook algemeen maar dalk minder opvallend as gevolg van sy donkerder kleure. Soos sy naam sê verkies hy meer heuwelagtige gebiede, maar hy jag ook van pale af. Met muise, insekte, slangetjies en akkedisse op sy spyskaart het hy ‘n meer uitgebreide dieët as die Blouvalk.

Die Bleeksingvalk (Pale Chanting Goshawk) is seker die mees sigbare jagter vanaf ons telefoonpale langs die pad. Hy is groot en omdat hy dikwels hoog op sy bene staan kyk jy hom moeilik mis. Hy is grotendeels grys en het helder oranje-rooi bene. Wanneer hy vlieg wys daar ‘n duidelike wit streep op sy kruis, en sy vlerkpunte is swart. Sien jy een wat soos hy lyk, maar wat bruinkleurig is, kyk jy na ‘n jongetjie. Op sy spyskaart is veral akkedisse, kleinerige voëls, muise en selfs kleinerige hase. In die Kalahari jag Bleeksingvalke dikwels saam met ratels. Die ratel grawe die muisgate oop en kom een weg, sak singvalk se kind vinnig op hom toe. Gemaklik, nê?

Nog ‘n algemene jagter, maar wat jy net in die somer sal sien, is die Bruin Jakkalsvoël (Steppe Buzzard). Hy kom tot so ver as uit Rusland (12 000km) vir ons kuier. Met ons winter gaan hy terug om o.a. te broei, wat beteken dat hy nie hier nesmaak nie. Dis ‘n bruin voël, maar moeilik om nader te beskryf, omdat daar soveel variasies van hom voorkom. Op die afbeelding is die variasie wat hier die meeste voorkom. Die geleerdes sê hy verkies insekte, maar prooi ook op klein voëls, muise, akkedisse en paddas.

Vir my die mooiste van die klomp, maar die “skaarsste” een op ons pale, is die Rooiborsjakkalsvoël (Jackal Buzzard). Hy is eintlik ook algemeen, maar verkies meer bergagtige gebied en sweef meer wanneer hy jag. Met ‘n bietjie geduld is die kanse egter steeds goed dat jy een sal raakloop. Hy is regtig ‘n pragtige voël met sy swart kop en skouers, geel en swart snawel en rooibruin bors met die spikkels wat onder sy pens verdwyn. Sy Engelse naam het hy gekry omdat hy baie soos ‘n jakkals roep. Hy kom net in Suider-Afrika voor en verkies groter maaltye soos dassies, fisante en selfs pofadders!

Source: Reinderd Visser
(Illustrasies uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)

Die een word soms Janfiskaal genoem, maar hy is beslis ‘n laksman – hy hang dan sy kos op! Nog volksname vir hom is Kanariebyter, Butcherbird en Jacky Hangman. Die ander een lyk baie soos hy, maar is beslis nie ‘n laksman nie. Hy lyk minder wreed, hang nie sy kos op nie en het selfs ‘n mooier stem. Fyn kyk, want albei kom in ons omgewing voor.

Kom ons begin by eersgenoemde, die Fiskaallaksman (Fiscal Shrike). Daar is heelwat stories oor hoe hy aan sy naam gekom het. In die dae van die ou Kaapkolonie het die senior regsoffisier as die fiskaal bekend gestaan en wit en swart gedra. Sommige fiskale het die reputasie gehad dat hulle die reg ferm – tot in die oortreffende trap – toegepas het. So ferm dat die “wreedhede” van die Fiskaallaksman, wat dieselfde kleure dra, met hul dade vergelyk is en hy daarom hul naam ge-erf het. ‘n Ander storie is dat belastinggaarders, wat blykbaar ook as fiskale bekendgestaan het, in die verre verlede so ongewild was dat hulle, om uitkenning te verhoed, die geld met ‘n masker oor hul oë ingevorder het.

Die Fiskaallaksman is die meer opsigtelike van die twee, want hy sit gewoonlik vir lang tye openlik op ‘n paal, telefoondraad of heining. Hy gebruik dit as uitkykpunt op soek na ‘n sappige sprinkaan, akkedis, muis of selfs klein voëltjie. Sy wit bors en swart rugkant met die wit strepe hoog op die vlerke is opvallend, en van naby kan jy sy stewige krompunt-bek sien. Sien hy ‘n eetdingetjie vanaf sy uitkykposisie sal hy daarop toesak, dit vang en (soms lewendig) aan ‘n pendoring of doringdraad ophang. Volgens die geleerdes doen hy die ophangwerk om meer as een rede – o.a. om die kos te stoor, maar dit is ook ‘n handige vashouplek as die prooi groot en ongemaklik is om met die eetslag te hanteer.

Die mannetjie kan ook die wyfie met die hoeveelheid prooi wat hy ophang be-indruk. ‘n Laksman baken vir homself ‘n gebied af en geen ander laksman sal dit naby sy jaggebied waag nie, tensy hy natuurlik lus is vir ‘n geveg. Laksmanne het ‘n skril, raserige stem, hoewel hy tog soms ander voëls se geluide probeer namaak. Luister mooi.

Die Fiskaalvlieëvanger (Fiscal Flycatcher) kan maklik met die laksman verwar word, want jy sal hom ook soms op ‘n oop plek sien sit en wag vir prooi, en hulle trek nogal op mekaar. Daar is egter ‘n paar verskille. Eerstens raas hy glad nie. Trouens, as hy geluide maak is dit sag en nogal melodieus. Sy bek het nie ‘n krom punt nie en is minder stewig, en hy het nie die laksman se regop houding nie. Die wit strepe op sy vlerke sit ook heelwat laer as die van die Fiskaallaksman. Sy prooi is kleiner insekte (sprinkane, miere, wurms) en hy hou van sy kos warm, daarom hang hy dit nie op om eers later te eet nie. Is daar ‘n rede waarom hy soos die laksman lyk? Die natuur is mos vol van insekte en diere wat ander om beskermingsredes naboots (bv. jong jagluiperds wat soos die taai ratel lyk). Die geleerdes sê die antwoord is voorlopig nee, dit is bloot toevallig.

Source: Reinderd Visser
(Illustrasies uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)

Gevrees en geliefd – twee uiteenlopende beskrywings van ons gevoelens teenoor uile. Ek het dit eerstehands ervaar toe ‘n uil homself een aand teen ‘n muur katswink gevlieg het naby waar ‘n groep van ons gesellig verkeer het. Die meeste van ons het die voël se sagte vere en sterk kloue met groot belangstelling van naderby bekyk terwyl hy bygekom en voor hy uiteindelik weggevlieg het. Daar was egter iemand wat die gebeure erg traumaties ervaar het, omdat uile in haar kultuur nog beskou word as brengers van slegte boodskappe. Soveel so, sê sy, dat as iemand in haar gemeenskap ‘n uil sou vang, hulle dit dadelik sal doodmaak en verbrand. Sy het daardie nag sleg geslaap. En hoeveel bygelowiges voel nie steeds ongemaklik wanneer ‘n uil op die huis se dak sit of iewers in die donker roep nie? Hoe jy dan nou ookal oor hulle voel, uile is hier om te bly en vandag gesels ek oor die twee wat ek al in en om die dorp raakgeloop het.

Maar eers, wat is ‘n uil? Dit is doodeenvoudig ‘n roofvoël wat eens op ‘n tyd besluit het hy verkies om snags te jag. Om daarby aan te pas en beter in die min lig te kon sien, moes albei sy oë vorentoe skuif (arende en valke s’n sit mos aan die kant van die kop). In die proses het die krom snawel afgebuig om sig nog verder te verbeter (dis nie in die pad nie). Die vere het ook verander – hulle is sagter om die voël stiller te laat vlieg (anders hoor die prooi hom mos wanneer hy aankom). Uile se ore het ook aangepas om beter in die donker te kan hoor. Die kenmerkende gesigspatroon verbeter blykbaar ook die gehoor (dit dien as klankbord). ‘n Interessantheid is dat uile – soos wat ‘n kat haarbolle opbring – ook die oorblyfsels (hare, vere, bene, skelet ens) van hul prooi opbring, netjies in ‘n bondeltjie.

Die mees algemene uil hier by ons (en in die land) is die Gevlekte Ooruil (Spotted Eagle Owl) – daar is selfs ‘n klompie broeipare in die dorp! Dis ‘n groot, grys voël met groot, heldergeel oë, fyn dwarsstrepies op die bors en die kenmerkende vere op die kop wat soos ore lyk (die regte ore sit heelwat laer af). Hy eet wat beskikbaar is, maar verkies insekte. Gevlekte Ooruile is nie net die mees algemene uile nie, maar ook die grootste slagoffers wanneer dit by “padsterftes” kom. In die dorp vang veral jong uile insekte wat onder lamppale op die grond kruip en word so raakgery.

Ek het al op ‘n hele paar dooies afgekom (ry veral versigtig in Albertstraat). Op die oop pad sal hulle aan muise of voëls wat in die pad lê, vreet, deur ‘n motor se ligte verblind word en dan self doodgery word.

Die uil wat die aand by ons kom kuier het (en sekerlik ‘n kopseer gehad het daarna) was ‘n Nonnetjie-uil (Barn Owl). Sy goudkleurige rugkant, wit voorkant met fyn spikkels en hartvormige gesig met uitsonderlik klein ogies vir ‘n uil is sy duidelikste uitkenmerke. Dit is nog ‘n uil wat goed by die mens aangepas het en sal sommer maklik in ‘n kas broei wat vir hom teen ‘n paal of boomstam opgehang word. Boere sal kan getuig van Nonnetjie-uile in hul skure. Ek hoor Calitzdorp se NG kerk het ook sy eie broeipaar. En as jy wil hoor van ‘n mens se vriend – dis op rekord dat ‘n Nonnetjie-uilpaar een aand 24 muise binne 15 minute gevang en by hul nes aangebring het!

Source: Reinderd Visser
(Illustrasies uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)

‘n Leser het my in die lentetyd voorgekeer en van ‘n voëlnes in die wal van ‘n gat in haar agtertuin vertel. Die gat sou uiteindelik ‘n swembad word, maar sy het die bou van die swembad as gevolg van die nes met kuikens vir ‘n seisoen uitgestel. Prysenswaardig! En dit was ‘n visvanger se nes – of dan, ‘n Bruinkopvisvanger (Brownhooded Kingfisher).

Visvangers word mos gewoonlik met water vereenselwig – dis immers waar hulle kos is, soos hul naam sê. Dan sal jy dit dalk interessant vind om te hoor dat die Bruinkopvisvanger nie by die reëls vir visvangers hou nie, want hy vang nie vis nie! Hy verkies insekte en daarom sal jy hom eerder weg van water as langs water kry.

Daar is ‘n paar wat gereeld in die lande langs Baron Van Reede straat naby die Riempie-uitbreiding jag. Kyk maar net op die heining of telefoondraad vir ‘n bruinerige voël met donker bo-vlerke, waarvan die rante ‘n blou skynsel het, ‘n blou stert en kruis en ‘n sterk, rooi visvangerbek met ‘n donkerige punt. Naas insekte is krappe, akkedissies, muisies, skerpioene en selfs klein voëltjies en slangetjies op Bruinkopvisvanger se spyskaart!

Gelukkig hou die ander drie visvangers, wat gereeld in ons omgewing te siene is, by die visvanger-reëls en is die kans goed dat jy hulle in die omgewing van die rivier of by ‘n dam sal sien. Die kleinste van die drie is ook die een met die mooiste kleure. Die Kuifkopvisvanger (Malachite Kingfisher) het ‘n helderrooi bek en pote, ‘n helderblou rugkant, ‘n groenblou kuif, ‘n duidelike wit strepie aan sy nek en oranjekleurige onderkant. Jy kan gewoonlik sy kleure waardeer waar hy op ‘n riet of ander uitkykpunt naby water sit en stip na die water kyk, om dan blitsig agter ‘n vissie of paddavissie aan in te duik. Die pragtige blou op sy rugkant is veral mooi sigbaar wanneer hy van jou af wegvlieg.

Die swart en wit Bontvisvanger (Pied Kingfisher) is die mees sigbare visvanger in ons omgewing. Dit is omdat hy so ‘n unieke manier van jag het – hy sal gewoonlik vlieg tot waar hy dink prooi is en dan met vinnige vlerkklap ‘n meter of drie, koponderstebo, bokant die water hang. Sien hy ‘n potensiële happie sal hy in die water duik, met die vis te voorskyn kom, op ‘n tak gaan sit, dit teen die tak doodslaan en dan kop eerste insluk. As jy jou vriende wil be-indruk kan jy vir hulle sê die mannetjie het twee swart strepe op die bors terwyl die wyfie net een het. Is die voël op die afbeelding ‘n mannetjie of ‘n wyfie?

Die Reusevisvanger (Giant Kingfisher) doen sy naam gestand deurdat hy beslis die grootste van ons visvangers is. Met die grootste mond ook! Jy hoef net een oggend deur die skril “wak-wak-wak” wakker gemaak te word om te weet – hier het nou net ‘n Reusevisvanger verbygevlieg! Sy grootte, stewige bek, swart kop en swart rugkant met wit spikkels maak hom onmiskenbaar.

Ek het al ‘n paar in die Riempie-uitbreiding en ander by damme in die omgewing opgemerk. Die mannetjie en wyfie se onderkante lyk verskillend. Op die afbeelding is ‘n mannetjie (bruin onderkant), terwyl die wyfie ‘n swart onderkant het met die bruin laer af. Sy stapelvoedsel is vis, krappe en paddas.

Source: Reinderd Visser
(Illustrasies uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)

‘n Reeks artikels oor voëls in die Klein-Karoo sal nie volledig wees as mens nie ten minste iets oor hierdie eienaardige, en tog fassinerende, voël sê nie. Ek het op soek na inligting anders as die algemene swaar geleun op Dawid van Lill se boekie “Wonderlike Diere van Suid-Afrika”. Ek hoop sy feite is min of meer korrek.

Om mee te begin, dis maklik om ‘n volstruis (ostrich) uit te ken. Kyk jy na ‘n voël wat hoër staan as al die ander om hom (tot 2.5m hoog), wat vinniger hardloop (tot 70km/h), swaarder weeg (tot ‘n allemintige 180kg), groter en swaarder eiers lê (tot 1.75kg) en ‘n langer nek en bene as enige ander voël het, kyk jy ongetwyfeld na ‘n volstruis. Maar dit het jy darem geweet, nie waar nie? Dit is regtig ‘n unieke voël hierdie en boonop ‘n voël wat sommer ‘n lang lys rekords op sy kerfstok het, soos ek so flussies genoem het. Daar is nog. Selfs wat hy eet kan hom moeilik nagedoen word.

Jy weet tog self watter snaakse voorwerpe benewens klippe al uit volstruis se maag gehaal is – skoene, vonkproppe, draad, spykers, tennisballe, bottels, geld . . . ! Hy is natuurlik deel van ‘n uitsonderlike groep voëls oor die wêreld, soos die kiwi in Nieu-Seeland, die emoe in Australië en die rhea in Suid-Amerika, wat van vlieg niks wil weet nie. Maar wie wil nou vlieg as jy so vinnig kan hardloop?

Die kenners sê dat daar in Afrika 5 volstruis subspesies was, een het intussen uitgesterf. Tussen die spul is daar boonop in elke streek volstruise met eie kenmerke (hulle praat van die Red-neck van Kenia, die Blue-neck van Zimbabwe en natuurlik die SA Black). Sommige is kleiner as ander en by sommige is daar selfs ‘n verskil in die kleur van hul oë! Maar het jy geweet dat daar heel waarskynlik NIE EEN volstruis in die Klein-Karoo is nie? Wel, beslis nie vir voëlkykers nie. Hulle beskou die volstruise in ons omgewing as niks anders as hoenders nie – “mak” voëls in “hokke”. Die wilde volstruise wat aanvanklik hier was is meeste al uitgebaster en in broeikaste uitgebroei. Om ‘n volstruis op jou jaarlys af te merk (of lewenslys vir toeriste wat na Suid-Afrika toe kom om hul internasionale lys aan te vul) is die naaste merkbare, of “wilde” volstruise, waarskynlik in die Karoo Nasionale Park.

Hier is nog ‘n paar interessante volstruis-feite: ‘n Feit oor die eier wat ek al vergeet het, is dat dit blykbaar die grootste enkele sel is wat in die wêreld bestaan. En het jy geweet dat ‘n volstruis se senings gebruik kan word om ‘n mens s’n te vervang? En dat motorvervaardigers deesdae die vere gebruik om statiese stof van die bakwerk te verwyder voordat hulle dit verf? Is volstruise al as vervoermiddel gebruik? Blykbaar wel, ‘n Egiptiese koningin het 2000 jaar gelede met ‘n sysaal op ‘n volstruis gery, en hulle is selfs voor waens ingespan! Boesmans van ouds het die doppe gebruik om water te stoor, en die Prins van Wallis se wapen het 3 pluime in.

Druk ‘n volstruis sy kop in die sand? Nog nie terwyl ek gekyk het nie. Kuikens (en die ma op die nes) sal egter plat op die grond lê en hul nekke op die grond uitstrek om nie raakgesien te word nie. En as jy gewonder het hoekom volstruise sulke lang nekke het . . . wel . . . . hoe anders dink jy sal die kuikens by die tepels kan uitkom om te suip?

So kan mens aangaan, daar is nog so BAIE oor die volstruis te sê, maar hier roep ek eers halt!

Source: Reinderd Visser
(Illustrasies uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)

EK dreig al lankal om weer oor die moeiliker identifiseerbare voëls in die Klein Karoo te skryf. Gereelde lesers sal onthou dat ek in ‘n stadium oor die vrolike, vlerkflappende spekvreters (chats) gesels het – sulke enerslykende vaal voëls wat moeilik is om van mekaar te onderskei as jy nie al ‘n bietjie gekonfyt is met voëls uitken nie. Die Engelse noem hierdie tipe voëls El Bee Jay’s (afkorting vir Little Brown Jobs!), en daar is heelparty van hulle. Ek praat in Afrikaans sommer van die VVV’s – ons eie vreemde vlieënde voorwerpe, of dan: Vreeslike vaal voëltjies!

Vandag se klompie, genoem lewerikke (larks), maak deel uit van ‘n groot familie in Suid-Afrika. Daar is meer as 30 van hulle, en in die veld is die een so vaal soos die ander! Van die 30 kom ten minste ses by ons voor (nie almal is afgebeeld nie), en, boeta, hulle sal jou besig hou! Hulle word boonop maklik met die koesters (pipits) verwar. Oor die koesters skryf ek volgende keer.

Een van die lewerikke wat jy straks gereeld sien sonder dat jy dit besef, is die Rooikoplewerik (Redcapped Lark). Hy is so ‘n bietjie kleiner as ‘n kwikkie en lief daarvoor om op of langs teerpaaie en veral grondpaaie te wei. Wanneer ‘n motor nader, sal hy na die padrand toe hardloop of oor die heining vlieg. Kry jy egter die kans om hom van naby te bekyk, sal sy duidelike rooi kop jou vertel wie hy is. Wanneer hy opgewonde raak, wys hy ‘n duidelike kroon.

Die Dikbeklewerik (Large-billed Lark) is die lewerik met seker die mooiste roep – ‘n sagte en amper treurige, maar musikale, melodie. Hou vroegoggend langs die pad stil en klim uit. Die kans is goed dat jy dié lewerik se roep sal hoor as jy binne sy verspreidingsgebied is. Hy is groter as die rooikoplewerik met duidelike strepe op sy bors en hou, soos die rooikoplewerik, van Karooveld, oop grasveld en oorbeweide lande.

Die grootste van die lewerikke is die Karoo-langbeklewerik (Karoo longbilled lark). Waarom so ‘n lang naam? Want daar is vier ander langbeklewerikke elders in die land, elk met sy eie naam (soos die Weskus-langbeklewerik en Kaoko-langbeklewerik). Ek moet erken, van hom het ek nog min hier te siene gekry. Boere het egter dalk al vroegoggend sy pronkroep gehoor of hom in aksie gesien – hy vlieg loodreg in die lug op en dan val hy met ‘n “tjioooooo” (hoog na laag) terug grond toe. Hy verkies eerder kliprante bo die plekke wat eersgenoemde twee verkies.

Twee uiteenlopende maar pragtige voëls as jy hulle eers kan uitken, is die Karoolewerik (Karoo lark) en die Vlaktelewerik (Spike-heeled lark). Die Karoolewerik hou van die klipperige Karooveld, veral waar daar heelwat struike is. Die vlaktelewerik, ‘n roesbruin voëltjie met ‘n dun, langerige snawel en baie kort stert, hou daarvan om in groepies saam te wei. Die laaste lewerik wat ek al hier gesien het, is die Hoëveldklappertjie (Cape clapper lark). Hy kry sy naam van sy pronkvlug. Die mannetjie vlieg Oktober tot Februarie die lug in op, klap-klap sy vlerke hoorbaar en vinnig, en val dan met ‘n “foeeee” (laag na hoog) af grond toe. Kyk gerus uit vir dié vaal insekvreters in jou omgewing.

Source: Reinderd Visser
(Illustrasie uit SASOL se “Birds of Southern Africa“)